H ελληνική αγορά αυτοκινήτου στα χρόνια της πανδημίας

του Μιχάλη Μάρκου, MBA

Έχουν περάσει 2 χρόνια από το ξέσπασμα της υγειονομικής πανδημίας (Covid-19) σε όλο τον κόσμο, η οποία επηρέασε όλες τις εμπορικές δραστηριότητες πολλών παραγωγικών κλάδων, όπως και αυτόν του αυτοκινήτου. Σε αυτό το δυσμενές περιβάλλον προστέθηκαν πρόσφατα, η έλλειψη chips/microchips που παρατηρείτε τους τελευταίους μήνες στην αγορά (και προκαλεί μεγάλες καθυστερήσεις στις παραδόσεις καινούργιων αυτοκινήτων και αύξηση των τιμών για τα μεταχειρισμένα αυτοκίνητα), ο πόλεμος που ξέσπασε στην Ουκρανία και οι εκρηκτικές αυξήσεις που πραγματοποιήθηκαν στα καύσιμα και το ρεύμα. Μέσα λοιπόν σε αυτό το κλίμα, η ελληνική αγορά αυτοκινήτου κατάφερε να πραγματοποιήσει εξαψήφιες πωλήσεις ξανά, φτάνοντας τις 100.911 (αύξηση +24,6% σε σχέση με το 2020).

Κύριο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης χρονιάς ήταν η εκτόξευση των πωλήσεων (κάτι το οποίο ήταν λογικό και αναμενόμενο) τους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο κατά +181,36% (30.033 πωλήσεις το 2021 σε σχέση με τις 10.674 πωλήσεις το 2020), που έχει να κάνει κυρίως με την αυξημένη ζήτηση RAC/LTR αυτοκινήτων, την συγκεκριμένη περίοδο. Όσον αφορά την διάκριση των πωλήσεων μεταξύ λιανικών και εταιρικών πωλήσεων, το 2021, οι λιανικές ταξινομήσεις νέων επιβατικών αυτοκινήτων κατέλαβαν το μισό μερίδιο (50,30%) επί του συνόλου της αγοράς.

Όλες σχεδόν οι εταιρείες είδαν βελτίωση των πωλήσεων τους σε σχέση με το 2020, με την Cupra να καταγράφει την εκπληκτική αύξηση των +11.700 % (118 πωλήσεις το 2021 έναντι 1! το 2020). Στο τοπ 10 των πωλήσεων έχουμε 2 νεοεισερχόμενες εταιρείες, την Kia (που για πρώτη φορά στην ιστορία της, μπαίνει στο τοπ 10 των πωλήσεων στην ελληνική αγορά) και την BMW, που παίρνουν τις θέσεις των Nissan και Renault αντίστοιχα. Επίσης, στα αξιοσημείωτα της χρονιάς είναι οι επιδόσεις της Peugeot (10.581 πωλήσεις και μερίδιο 10,49%) που κατάφερε (μαζί με την Toyota) να είναι οι μοναδικές εταιρείες για το 2021 με πενταψήφιες πωλήσεις και διψήφιο μερίδιο αγοράς, κάτι που είχαμε να δούμε από το μακρινό (πλέον) 2011 (με την Toyota και την Opel αντίστοιχα).

Η Fiat παρέμεινε για 2^η συνεχόμενη χρονιά εκτός τοπ-10 (13^η θέση) και συνολικά μόνο 7 εταιρείες είδαν μείωση των πωλήσεων τους σε σχέση με το 2020. Αυτές ήταν η Mitsubishi (μείωση -48,76%), η Alfa Romeo (μείωση -41,75%), η Nissan (μείωση -18,61%), η Honda (μείωση -17,21%), η Renault (μείωση -14,36%), η Subaru (μείωση -10,26%, και η Skoda (μείωση -6,84%). Τέλος, η Tesla αυξάνει ακόμα περισσότερο την παρουσία της στην ελληνική αγορά, φτάνοντας τις 598 πωλήσεις σημειώνοντας μια αύξηση +2.618 % σε σχέση με πέρσι (22 το 2020), ενώ ακόμα καταγράφτηκαν το 2021 6 ταξινομήσεις Maserati, 5 ταξινομήσεις Lamborghini και 1 ταξινόμηση Bentley.

Πώς έκλεισε η αγορά το 2021

Πρωταθλήτρια πωλήσεων για 10η συνεχή χρονιά αναδείχθηκε πάλι η Toyota με 13.164 αυτοκίνητα και ποσοστό 13,05% (10.263 και 12,7% το 2020). Στη 2η θέση τερμάτισε η Peugeot με 10.581 αυτοκίνητα και ποσοστό 10,49% (7.925 και 9,8% το 2020), με την Hyundai να συμπληρώνει την 3η θέση με 8.809 αυτοκίνητα και ποσοστό 8,73% (5.224 και 6,5% το 2020). Τη δεκάδα συμπληρώνουν η VW (7.464 πωλήσεις), η Opel (5.812 πωλήσεις), η Citroën (5.253 πωλήσεις), η Suzuki (4.850 πωλήσεις), και η Kia (4.600 πωλήσεις). Τέλος, για πρώτη φορά στα χρονικά, 2 premium μάρκες κατατάσσονται στο τοπ 10 της ελληνικής αγοράς, με την Μercedes-Benz να έρχεται στην 9^η θέση (4.295 πωλήσεις) και 10^η να έρχεται η BMW (4.187 πωλήσεις).

Στην 11^η θέση βρίσκεται η Nissan (3.953 πωλήσεις) που κατρακύλησε 5 θέσεις σε σχέση με το 2021, στην 12^η θέση βρίσκεται η Audi με αύξηση των πωλήσεων της κατά +31,44% (3.545 ταξινομήσεις) και στην 13^η θέση βρίσκεται η Fiat που είδε ναι μεν αύξηση των πωλήσεων της (3.453 ταξινομήσεις, +21,84%) σε σχέση με το 2021, αλλά παρέμεινε ξανά εκτός της πρώτης δεκάδας. Από εκεί και πέρα, η Ford ήταν 14^η (3.060 πωλήσεις), η Skoda ήταν 15^η (2.996 πωλήσεις) και 16^η η Renault (2.784 πωλήσεις) που είδε και εκείνη την πτώση της κατά 6 θέσεις σε σχέση με το 2021. Τέλος, την πρώτη εικοσάδα κλείνουν, η Dacia (17^η με 2.262 πωλήσεις), η Mini (18^η με 1.914 πωλήσεις), η Seat (19^η με 1.858 πωλησεις) και η Volvo (20^η με 1.715 πωλήσεις).

Πίνακας 1. Ταξινομήσεις Αυτοκινήτων στην Ελληνική Αγορά για το 2021

Όσον αφορά τα μοντέλα που πούλησαν περισσότερο μέσα στο 2021, το Toyota Yaris για μια ακόμη χρονιά, με 4.783 ταξινομήσεις ήταν όχι μόνο το πρώτο σε πωλήσεις μικρό αυτοκίνητο, αλλά και γενικότερα το πρώτο σε πωλήσεις επιβατικό του έτους που μας πέρασε. Αμέσως μετά το Yaris, ακολούθησε το Peugeot 208 με 3.476 ταξινομήσεις και αύξηση πωλήσεων 26,81% συγκριτικά με πέρσι. Ακόμη καλύτερα τα πήγε το 3ο σε πωλήσεις μικρό αυτοκίνητο, το Citroen C3, που έκλεισε το 2021 με 3.399 πωλήσεις και αύξηση 72,1%.

Πίνακας 2. Τα πρώτα 10 μοντέλα αυτοκινήτων σε ταξινομήσεις στην Ελληνική Αγορά για το 2021

Στην 4η θέση τερμάτισε το Opel Corsa (3.203), ενώ το Peugeot 2008 πραγματοποίησε 3.196 ταξινομήσεις, καταλαμβάνοντας την 5η θέση. Στην 6η θέση βρίσκεται το Toyota C-HR με 2.934 πωλήσεις, στην 7η θέση βρίσκεται άλλο ένα μοντέλο της Toyota, το Toyota Aygo με 2.473 ταξινομήσεις. Στην 8η θέση βρίσκεται το Hyundai i20 (2.396 ταξινομήσεις), ενώ στην 9η θέση βρίσκεται (για πρώτη φορά στο τοπ-10) το Kia Stonic με 2.323 πωλήσεις. Τέλος, το τοπ-10 κλείνει με το 2^ο μοντέλο της Hyundai που βρίσκεται στην λίστα, το i10 με 2.281 πωλήσεις.

Σε θέματα αμαξώματος, το 2021, σχεδόν 1 στους 2 αγοραστές επέλεξαν ξανά την κατηγορία των SUV, που απέσπασε το μεγαλύτερο κομμάτι της αγοράς με ποσοστό 47,98% (και 48.416 ταξινομήσεις). Τα μικρομεσαία (Β) απέσπασαν ένα ποσοστό 26,32% (και 26.555 ταξινομήσεις), με την κατηγορία C να έρχεται 3^η με ποσοστό 12,55%, και τέλος τα μικρά (Α) να έρχονται στην 4^η θέση και να αποσπούν ένα ποσοστό 9,91% (με 9.999 ταξινομήσεις).

Πίνακας 3. Ταξινομήσεις Αυτοκινήτων ανά κατηγορία/segment στην Ελληνική Αγορά για το 2021

Τέλος, ως καύσιμο, προτιμήθηκε η βενζίνη έναντι των πετρελαίου το 2021, με το 49,17% των νέων επιβατικών που πουλήθηκαν να χρησιμοποιούν ως καύσιμο τη βενζίνη, έναντι 53,17% το 2020. Τα πετρελαιοκίνητα υποχώρησαν κατά -21,13% σε σχέση με πέρσι φτάνοντας τις 17.549 πωλήσεις (και μερίδιο 17,39%).

Πίνακας 4. Ταξινομήσεις Αυτοκινήτων ανά καύσιμο στην Ελληνική Αγορά για το 2021

Όσον αφορά τα ηλεκτροκίνητα, φαίνεται ότι η αγορά των ηλεκτρικών αυτοκινήτων αρχίζει να κινείται σιγά-σιγά και στην Ελλάδα. Οι πωλήσεις των επαναφορτιζόμενων ηλεκτρικών αυτοκινήτων, μπαταρίας και plug-in υβριδικών (BEV και PHEV), το 2021 αυξήθηκαν κατά 226% σε σχέση με το 2020 και έφτασαν τις 6.961 μονάδες, με αποτέλεσμα τα ηλεκτρικά οχήματα να λάβουν το 2021 το 6,90% των συνολικών ταξινομήσεων έναντι 2,6% το 2020.

Η αγορά αυτοκινήτου τα χρόνια της πανδημίας

Η αγορά το 2019 είχε πραγματοποιήσει 114.109 πωλήσεις καινούργιων αυτοκινήτων και μέσα στο 2020 συρρικνώθηκαν κατά -29,04%, πραγματοποιώντας πενταψήφιο αριθμό ταξινομήσεων, φτάνοντας τις 80.977 πωλήσεις. Κύριο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης χρονιάς ήταν η σχεδόν πλήρης κατάρρευση της αγοράς τους μήνες Μάρτιο, Απρίλιο και Μάιο με κάθετη πτώση των πωλήσεων κατά -70% (10.674 πωλήσεις το 2020 σε σχέση με 35.653 πωλήσεις το 2019), σε μια περίοδο που είναι ιδιαίτερα αυξημένες οι πωλήσεις RAC/LTR. Ενδεικτικά, τον Απρίλιο του 2020, η πτώση των πωλήσεων ήταν της τάξης του -80,2% οδηγώντας 24 εταιρείες (σε σύνολο 39) να έχουν διψήφιες(!) πωλήσεις αυτοκινήτων τον συγκεκριμένο μήνα. Την πτώση του 2020, διαδέχτηκε η αύξηση του 2021, κατά +24,62%.

Για να υπάρχει πληρέστερη κατανόηση της πορείας της αγοράς τα 2 χρόνια της πανδημίας, παραθέτουμε τις ταξινομήσεις των 3 τελευταίων ετών (2019 προ πανδημίας) και 2020 & 2021 (εν μέσω πανδημίας) και τα συγκρίνουμε.

Πίνακας 5. Ταξινομήσεις Αυτοκινήτων στην Ελληνική Αγορά την τελευταία 3ετία (2019-2021)

Η αγορά το 2019 ξεπέρασε τις εξαψήφιες πωλήσεις για 2^η συνεχόμενη χρονιά (το 2018 ήταν η πρώτη χρονιά), και φαινόταν ότι συνερχόταν από το σοκ της οικονομικής κρίσης της προηγούμενης δεκαετίας. Δυστυχώς, όμως η εμφάνιση του Covid-19 στους πρώτους μήνες του 2020 και τα lock down που επιβλήθηκαν, πισωγύρισαν την αγορά. Μπορεί τα νούμερα των ταξινομήσεων για το 2021 να είναι και πάλι εξαψήφια, στην ουσία όμως είναι παρόμοια με εκείνα του 2018 όπου είχαμε 103.431 ταξινομήσεις.

Συγκρίνοντας το μέσο όρο των πωλήσεων των ετών 2020 και 2021, με εκείνα του 2019, διαπιστώνουμε ότι οι περισσότερες εταιρείες έχουν δει πτώση των πωλήσεων τους σε σχέση με το 2019. Πιο συγκεκριμένα, 26 εταιρείες είχαν μείωση στις πωλήσεις τους, ενώ μόνο 9 είδαν αύξηση των πωλήσεων τους. Ειδικότερα, για το τοπ-10 των πωλήσεων, η Toyota είχε μείωση -6,90% (11.714 έναντι 12.581 του 2019), η Peugeot είχε μείωση -5,84% (9.253 έναντι 9.827 του 2019), η Hyundai είχε μείωση -11,42% (7.017 έναντι 7.921 του 2019), η VW είχε μείωση -24,16% (7.177 έναντι 9.463), και η Opel είχε μείωση -26,74% (5.431 έναντι 7.413). Συνεχίζοντας, βλέπουμε ότι η Citroën και η Suzuki είδαν τις μεγαλύτερες μειώσεις πωλήσεων (σε σχέση με τις υπόλοιπες του τοπ-10), έχοντας αρνητικό πρόσημο -34,86% η πρώτη (4.536 έναντι 6.963) και -34,29% η δεύτερη (4.274 έναντι 6.504). Κερδισμένες στην περίοδο της πανδημίας είναι η Kia με αύξηση των πωλήσεων κατά +9,02% (3.505 έναντι 3.215 του 2019), όπως επίσης και η BMW με αύξηση +8,21% (3.673 έναντι 3.394 του 2019), ενώ ενδιάμεσα τους η Mercedes (9^η) είχε μείωση των πωλήσεων της κατά -12,68% (3.951 έναντι 4.524 του 2019).

Οι εταιρίες που είχαν την μεγαλύτερη μείωση πωλήσεων την περίοδο της πανδημίας είναι η Smart (-92,49% μείωση), η Fiat (μείωση -57,05%) η οποία και έχασε και την θέση της στο τοπ-10 των πωλήσεων αυτά τα χρόνια, και τέλος η Alfa Romeo (μείωση -47,61%). Αντίστροφη πορεία είχαν η Tesla με μια εκπληκτική αύξηση των πωλήσεων της κατά +15.400%!, η Jeep με αύξηση +98,90% και η Land Rover με αύξηση +45,92%.

Πίνακας 6. Σύγκριση πωλήσεων για τα έτη 2021 & 2020 (ΜΟ) vs 2019 στην Ελληνική Αγορά Αυτοκινήτου

Όσον αφορά τα αμαξώματα, τα SUV είναι τα πιο κερδισμένα από την πανδημία μιας και το ποσοστό τους αυξήθηκε κατά +6,61 %, την στιγμή που όλα τα υπόλοιπα segments είδαν σημαντικές μειώσεις στις πωλήσεις τους, συγκρίνοντας τον μέσο όρο των πωλήσεων τους τα έτη 2020 και 2021, με εκείνο του 2019. Την μεγαλύτερη μείωση την είχαν οι κατηγορίες των MPV και MPV-M/COMBI, ενώ σημαντικές απώλειες είχαν οι κατηγορίες Ε, C, B, και Α, την περίοδο της πανδημίας.

Πίνακας 7. Σύγκριση πωλήσεων ανά κατηγορία/segment για τα έτη 2021 & 2020 (ΜΟ) vs 2019

στην Ελληνική Αγορά Αυτοκινήτου

Όσον αφορά τις πωλήσεις βάση τύπου καυσίμου, η πανδημία αποτέλεσε την απαρχή για τα πρώτα ουσιαστικά βήματα της ηλεκτροκίνησης στην ελληνική αγορά. Συγκρίνοντας τον μέσο όρο των πωλήσεων τους τα έτη 2020 και 2021, με εκείνα του 2019, διαπιστώνουμε μια εκρηκτική αύξηση +847,50%. Την ίδια θετική πορεία είχαν και τα Υβριδικά, έχοντας μια αύξηση πωλήσεων +166,12%. Από την άλλη πλευρά, η βενζίνη και το πετρέλαιο ήταν οι μεγάλοι χαμένοι της πανδημίας, βλέποντας μια μείωση στις πωλήσεις τους κατά -37,66% και -34,44% αντίστοιχα.

Πίνακας 8. Σύγκριση πωλήσεων ανά καύσιμο για τα έτη 2021 & 2020 (ΜΟ) vs 2019 στην Ελληνική Αγορά Αυτοκινήτου

Τέλος, άξιο αναφοράς για την περίοδο της πανδημίας είναι το γεγονός ότι στην αγορά των μεταχειρισμένων αυτοκινήτων, παρατηρηθήκαν αυξητικές τάσεις στις τιμές τους, ειδικότερα για τα αυτοκίνητα 5ετίας. Η πανδημία, το μεγάλο πρόβλημα με τις παραγωγές καινούριων αυτοκινήτων, οι καθυστερήσεις στις παραδόσεις των καινούργιων αυτοκινήτων, και η έλλειψη των ημιαγωγών, αναγκάζει μεγάλη μερίδα πολιτών, που θέλει να αγοράσει άμεσα αυτοκίνητο, να στρέφεται προς το μεταχειρισμένο.

Πως προβλέπεται το μέλλον της ελληνικής αγοράς αυτοκινήτου

Η κυβέρνηση της ΝΔ έχει ξεκαθαρίσει ότι το μέλλον της αυτοκίνησης είναι ηλεκτρικό και που πρόθεση της είναι η επίτευξη του στόχου της, όπου 1 στα 3 αυτοκίνητα που θα τίθενται σε κυκλοφορία το 2030, να είναι ηλεκτρικά. Προς αυτή την κατεύθυνση κινείται και το πρόγραμμα “Κινούμαι Ηλεκτρικά” που είχε θεσπίσει η ελληνική κυβέρνηση από τα τέλη του Αυγούστου (2020) με ικανοποιητικά αποτελέσματα και που πολύ πρόσφατα αναθεωρήθηκε δίνοντας επιπλέον 30% επιδότηση (από 6.000€ πήγε στις 8.000€) για την αγορά ηλεκτρικού οχήματος, στους ενδιαφερόμενους. Τα προνόμια του προγράμματος απολαμβάνουν, όπως και στον πρώτο κύκλο, τόσο τα φυσικά πρόσωπα όσο και επιχειρήσεις ή ιδιοκτήτες ταξί, ενώ ο συνολικός προϋπολογισμός του προγράμματος αγγίζει τα 50 εκατ. ευρώ.

Σίγουρα, η ηλεκτροκίνηση θεωρείται το next big thing στον χώρο της αυτοκινητοβιομηχανίας (και θα μπορούσε να συμβάλει στην περαιτέρω αύξηση των πωλήσεων), στην Ελλάδα όμως υπάρχουν αρκετές έρευνες που έχουν αναδείξει ότι το καταναλωτικό κοινό έχει ακόμα ενδοιασμούς για την αγορά κάποιου ηλεκτρικού αυτοκινήτου με κυριότερους λόγους να είναι η υψηλή τιμή των ηλεκτρικών αυτοκινήτων, η μη ύπαρξη δελεαστικότερων οικονομικών/φορολογικών κινήτρων, η έλλειψη περισσότερων διαθέσιμων μοντέλων, η περιορισμένη αυτονομία τους, και η ανύπαρκτη υποδομή φορτιστών/ταχυφορτιστών. Οπότε, για να μπορέσει να αναπτυχθεί περισσότερο η ηλεκτροκίνηση στη χώρα μας (και να συνεισφέρουν με τις πωλήσεις τους στην πολύπαθη ελληνική αγορά), θα πρέπει πέρα από τις υποδομές, η πολιτεία/κράτος να προχωρήσει στη λήψη μιας σειράς επιπρόσθετων μέτρων που θα προωθήσουν την ηλεκτροκίνηση και θα δίνουν κίνητρα -όχι μόνο οικονομικά- στους πολίτες για να στραφούν σε αυτήν την τεχνολογία μέσα στα επόμενα χρόνια, όπως:

• Την περαιτέρω Ανάπτυξη Δικτύου Φορτιστών σε όλη την Ελλάδα.
• Την ανανέωση (απόσυρση) του κυκλοφορούντος στόλου οχημάτων (πολύ παλαιών και ρυπογόνων) του κράτους (ΟΤΑ, Υπουργεία, Βουλή, Δημόσιες Υπηρεσίες/Οργανισμοί, ΝΠΔΔ, κτλ) με ηλεκτροκίνητα αυτοκίνητα (το κράτος θα πρέπει να γίνει ο μεγαλύτερος αγοραστής ηλεκτροκινήτων αυτοκινήτων αυτή την περίοδο δείχνοντας το καλό παράδειγμα προς τους πολίτες).
• Την απόσυρση των πολύ παλαιών και ρυπογόνων αυτοκινήτων, συμπεριλαμβανόμενων των ταξί και φορτηγών (είναι γνωστό σε όλη την ΕΕ ότι έχουμε έναν από τους γηραιότερους και πιο ρυπογόνους στόλους οχημάτων στην Ελλάδα).
• Την περαιτέρω παροχή οικονομικών κίνητρων για τους ιδιώτες και επαγγελματίες που θέλουν να αγοράσουν ένα ηλεκτροκίνητο όχημα.
• Την προσέλκυση Ξένων Άμεσων Επενδύσεων ή/και οι συμπράξεις Συμπράξεις Δημοσίου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ).

Εν κατακλείδι, η πανδημία επηρέασε αρνητικά την αγορά του αυτοκινήτου και είναι άγνωστο πότε θα τα καταφέρει να ανακάμψει. Επιπλέον και με δεδομένο ότι η πανδημία δεν έχει εξαλειφτεί πλήρως και με το δυσμενές εξωτερικό περιβάλλον που έχει δημιουργηθεί (ο πόλεμος που ξέσπασε στην Ουκρανία, η έλλειψη chips/microchips, οι καθυστερήσεις στις παραδόσεις καινούργιων αυτοκινήτων, και οι αυξήσεις στα καύσιμα και το ρεύμα), το μέλλον της αγοράς του αυτοκινήτου για τα επόμενα χρόνια δεν προβλέπεται ιδιαίτερα ευοίωνο. Η αγορά θα πρέπει να αντιμετωπίσει με ψυχραιμία και σοβαρότητα την όλη κατάσταση και να ακολουθήσει αργά και σταθερά βήματα για την σωστή ανάπτυξη της στο εγγύς μέλλον. 

Ο κος Μιχάλης Μάρκου, MBA είναι Σύμβουλος/Επιστημονικός Συνεργάτης του ομίλου Stellantis (Leasys Hellas-FCA Bank) έχοντας 20 χρόνια στον χώρο του αυτοκινήτου/χρηματοδοτικών υπηρεσιών σε διάφορες διευθυντικές θέσεις, είτε στον Όμιλο της FIAT (Fiat Credit/FGA Capital Hellas/FCA Capital Hellas) είτε στον Όμιλο της CREDIT AGRICOLE (Emporiki Rent). Παράλληλα, έχει συνεργαστεί, ως καθηγητής Διοίκησης Επιχειρήσεων & Marketing, στους μεγαλύτερους εκπαιδευτικούς ομίλους της Ελλάδας (NYC, ΑΛΦΑ, ΑΚΜΗ, ΔΕΛΤΑ, ΔΟΜΗ, DIDACTA, κτλ).

Είναι πιστοποιημένος εκπαιδευτής ενηλίκων (ΕΟΠΠΕΠ & ΟΑΕΔ), Σύμβουλος Επαγγελματικής Συμβουλευτικής του Ινστιτούτου Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΙΝΣΕΤΕ) ενώ παλιότερα είχε διατελέσει και αν. μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης & Αυτοδιοίκησης (ΕΚΔΔΑ).

 Είναι κάτοχος 2 μεταπτυχιακών Μ.Β.Α. (Master in Business Administration) από την Ανώτατη Σχολή Εμπορίου της Γαλλίας (ESCEM Business & Management School) και από το Ανοικτό Ελληνικό Πανεπιστήμιο (ΕΑΠ), ενώ έχει επίσης πτυχίο στη Διοίκηση Επιχειρήσεων από τη Μεγάλη Βρετανία (UK).